historia

Wały i Wesołowo
Dawne nazwy: Wallen (1939), Wessolowen (1836), Frohwalde (1938)

Okolice Serwentu na mapie z roku 1902

Wały i Wesołowo pojawiają się jako niewielkie folwarki związane z posiadłościami jednej z polskich rodzin szlacheckich osiadłych na Warmii – Badyńskich herbu Jelita. Mianowicie w 1730 r. swą rezydencję dworską w Marunach pod Barczewem, a zatem w dobrach biskupów warmińskich, miał podporucznik wojska polskiego Antoni Badyński. Osiadł tam z żoną Joanną Elżbietą z domu Bogdańską, córką Pawła Bogdańskiego, dziedzica na Bogdanach (na południowy zachód od Barczewa). Badyńscy dorobili się sporego majątku, ponieważ należały do nich od 1740 r. także Pajtuny, a ponadto dość odległe Radostowo (prawdopodobnie tylko jego część) oraz folwarczki Wały (pomiędzy Prejłowem a Podlazą) i Wesołowo koło Giław. Ich założycielem był prawdopodobnie Antoni Badyński, brak bowiem wcześniejszych wiadomości.

Obydwie nazwy mają polski rodowód i pochodzą niewątpliwie od założyciela. Według spisu majątkowego, sporządzonego w latach 1772-1773, po zaborze Warmii przez Prusy, Wały miały wielkość 3 łanów (50,37 ha), Wesołowo – 2 łany i 16 mórg (43,18 ha). Właścicielem obydwu był katolik Badyński, który nie posiadał na nie żadnych przywilejów. W Wałach osadzonych było 3 chłopów (w sumie 6 mieszkańców), a w Wesołowie tylko 2 zagrodników.

Badyńscy mieli 6 synów, ale wszystkie dobra należały do wdowy, siedzącej w Marunach z trojgiem nieletnich jeszcze synów. Zapewne po jej śmierci, w 1787 r. synowie sprzedali Pajtuny, ale obydwa folwarki zachowano. Odziedziczył je czwarty z synów Andrzej (1758-1831), który zbudował dla siebie w Wałach rezydencję dworską. Podobnie jak jego starsi bracia, ukończył gimnazjum jezuickie w Reszlu, potem służył w wojsku pruskim w Królewcu i dorobiwszy się stopnia kapitana przeszedł na emeryturę.

Według danych z 1785 r. w Wałach przy folwarku była tylko jedna chałupa, identycznie jak w Wesołowie. Już jednak w 1820 r., gdy osiadł tam Andrzej Badyński, w Wałach są trzy budynki mieszkalne, z których jeden zapewne był dworem, oraz 14 mieszkańców, natomiast w Wesołowie nadal tylko jedna chałupa i 14 mieszkańców. W 1836 r. (5 lat po śmierci Badyńskiego) słownik Müllera rejestruje ten stan rzeczy, tyle tylko że w Wałach było już 51 mieszkańców, natomiast dla drugiego z majątków używa bardziej poprawnej dla języka polskiego formy Wessolowo (u Goldbecka w 1785 r. i u Walda w 1820 r. Wessalowo).

Dopiero jednak od 1837 r. nowym właścicielem Wałow i Wesołowa była rodzina Palmowskich. W 1851 r. dwór w Wałach uległ pożarowi i został następnie zbudowany na nowo. Według danych z 1871 r. obie posiadłości łącznie liczyły 366 mórg, tj. 200,84 ha. Oznacza to, że obszar folwarków powiększony został dwukrotnie. Według danych z 1889 r. majątek rycerski Palmowskiego, tj. Wały z Wesołowem, liczył 459 ha, z czego 48 ha zajmowały lasy. Kolejne dane pochodzą z lat 1905 i 1907. Wówczas właścicielem tego majątku był Karl von Palmowski, który posiadał tam torfownię. W 1922 r. Wały i Wesołowo posiadali bracia Zülke. Majątek liczył 465 ha. Na folwarkach posiadano stado krów liczące 100 sztuk, 300 tuczników i 24 konie.

U genezy nazwy Wały leżą niewątpliwie relikty średniowiecznych wałów obronnych. Według relacji z 1889 r. właściciel majątku Palmowski posiadał mapę z 1801 r. z naniesionymi na nie wałami, które w części od sam, a w części jego ojciec zaorał. Zajmowały one przestrzeń ok. 2,5 łana, tj. 42 ha. Wał trzymetrowej wysokości, o szerokości przy podstawie 4 m, porośnięty dębami, zaczynał się w odległości 150 m od dworu w Wałach, od strony rozległego trzęsawiska. Biegł łukowato z zachodu na południowy wschód na długości 1166 kroków. Drugi odcinek wału biegł po obu stronach strumienia młyńskiego – grzbiet wału po stronie północnej strumienia miał szerokość średnio 1,35 m, a po stronie południowej strumienia – 1,8 m. Według relacji Palmowskiego wewnątrz wału znajdowały się metrowej grubości kłody dębowe. Wał usypany był z ciężkiej gliny, podczas gdy tutejsze gleby były lekkie.

Wesołowo to od 1938 leśnictwo Graszk

Okolice dawnego Wesołowa na fotografii lotniczej

Leśnictwo Graszk wraz z przyległymi domkami letniskowymi

Groszkowo
Położenie: 2 km na południowy zachód od Giław
Dawne nazwy: Groszkowo (1658), Grask (1755), Graskau (1785-1939)

Okolice Serwentu na mapie z roku 1929

Na pustkowiach ogarniętych puszczą, na wschód od jeziora Serwent, a tuż przy granicy z Prusami Książęcymi, kapituła warmińska nadała przywilejem z 4 stycznia 1596 r. kilka łanów ziemi wolnemu pruskiemu nazwiskiem Łukasz Grask. W zamian za zrzeczenie się gospodarstwa w Bartążku, gdzie zakładano kapitulny folwark, otrzymał tutaj odpowiedni ekwiwalent z prawem połowu ryb w jeziorach Dłużek i Upałcik oraz 6 lat wolnizny podatkowej. Przywilejem z 4 stycznia 1596 r. w podobny sposób przeniesiono z Bartążka i osadzono w sąsiedztwie Graska innego Prusa o nazwisku Augustinus Polack. Z czasem powstała tu mała wioska o nazwie polskiej Groszkowo, urobionej od nazwiska pierwszego osadnika Graska. W 1785 r. wymienia się tu 5 chałup, a w 1820 r. 8 chałup i 46 mieszkańców. Według danych z 1928 r. zamieszkiwało tu 101 osób. Była leśniczówka i szkoła, do której dochodziły m.in. dzieci ewangelików z mazurskiego, a niegdyś „zagranicznego” Zaborowa. Według danych z 1935 r. we wsi było 108 katolików przynależnych do parafii w Giławach.

Wieś Groszkowo

Źródła:
Serwis Gmina Purda
Archiwum Map Zachodniej Polski